Στο σπίτι της Σοφίας Λασκαρίδου

Αυτό που με γοητεύει στην Αθήνα είναι ότι κάθε γειτονιά της έχει κρυμμένο κι ένα σπίτι οι τοίχοι του οποίου κλείνουν μέσα τους ιστορίες μιας άλλης εποχής. Ένα τέτοιο σπίτι υπάρχει και στη δική μου γειτονιά. Λασκαρίδου 120 και Φιλαρέτου.

Περνώντας σχεδόν καθημερινά έξω από αυτό το σπίτι, είχα σταθεί πολλές φορές να το θαυμάσω. Η μοναδική αρχιτεκτονική του, ο υπέροχος κήπος του δεν αφήνουν το βλέμμα σου να το προσπεράσει. Πρώτη φορά πέρασα το κατώφλι του το 2020 για να παρακολουθήσω μιαν ομαδική έκθεση ζωγραφικής μιας και από το 2001 σε αυτό στεγάζεται η Δημοτική Πινακοθήκη Καλλιθέας.

Τι γνώριζα μέχρι τότε; Ελάχιστα πράγματα. Ότι κατοικούσε σε αυτό η Σοφία Λασκαρίδου, Ελληνίδα ζωγράφος και μέλος επιφανούς οικογένειας και η οποία είχε ζήσει κάποτε έναν μεγάλο έρωτα με έναν άνθρωπο των γραμμάτων. Αυτές ήταν όλες κι όλες οι πληροφορίες που είχα. Μπαίνοντας όμως στο χώρο με έπιασε μια γλυκιά περιέργεια και άρχισα να ρωτάω περισσότερα πράγματα.

Το σπίτι της Σοφίας Λασκαρίδου στην Καλλιθέα

Η πρώτη πληροφορία που ήρθε να προστεθεί σε αυτές που ήδη γνώριζα ήταν ότι το σπίτι χτίστηκε το 1887. Είναι το τρίτο καταγεγραμμένο σπίτι που ανεγέρθηκε στην περιοχή της Καλλιθέας και μάλιστα πρόκειται για έργο του διάσημου Γερμανού αρχιτέκτονα Ernst Ziller. Ο υπάλληλος με ενημέρωσε πως το σπίτι είχε για χρόνια αφεθεί στη μοίρα του. Κάποια στιγμή είχε πέσει στο τραπέζι και η πρόταση να το γκρεμίσουν. Τελικά, μετά από πολλές προσπάθειες, ο Δήμος Καλλιθέας κατάφερε να πάρει το κτήριο υπό τη σκέπην του και να το μετατρέψει σε Πινακοθήκη που ήταν και όνειρο της Σοφίας Λασκαρίδου.

"Αίθουσες Σοφίας Λασκαρίδου"

Αφού παρακολούθησα την έκθεση ζωγραφικής στο δεύτερο όροφο και κατεβαίνοντας την ξύλινη σκάλα, πριν βγω από το κτήριο, στάθηκα έξω από μια πόρτα που έγραφε «Αίθουσες Σοφίας Λασκαρίδου». Ο υπάλληλος με ενημέρωσε πως σε αυτές φιλοξενούνται κάποια έργα και προσωπικά αντικείμενα της Σοφίας Λασκαρίδου και της οικογένειάς της που όμως δεν μπορούσα να δω μιας και λόγω των εγκαινίων της έκθεσης, οι υπόλοιποι χώροι παραμένουν κλειστοί. Βγήκα από το σπίτι κάπως απογοητευμένος αλλά σίγουρος πως κάποια από τις επόμενες μέρες θα επέστρεφα για να δω τους θησαυρούς που κρύβονταν πίσω από την κλειστή πόρτα.

Μερικές μέρες αργότερα σε έναν βραδινό περίπατο (και περνώντας έξω από το σπίτι της Λασκαρίδου) με φίλους, ένας εξ αυτών μού μίλησε για τον μύθο που ακολουθεί το σπίτι. Πιο συγκεκριμένα μού είπε πως το σπίτι είναι στοιχειωμένο. Η ψυχή της Σοφίας Λασκαρίδου περιπλανιέται ακόμα στα δωμάτια και στον κήπο του σπιτιού. Αιτία το τραγικό τέλος του αγαπημένου της για το οποίο ίσως αισθανόταν υπεύθυνη.

Όλα αυτά με έκαναν να θέλω όλο και πιο πολύ να βρεθώ ξανά σε αυτό το σπίτι, να νιώσω την ενέργειά του, να βυθιστώ στον κόσμο της Σοφίας Λασκαρίδου. Επιθυμία που πραγματοποίησα πριν από μερικές ημέρες. Η ξύλινη πόρτα με το όνομά της άνοιξε. Πίνακες, έπιπλα, φωτογραφίες, υλικά που χρησιμοποιούσε στην Τέχνη της, γράμματα και μια προσωπογραφία του Περικλή Γιαννόπουλου, του μεγάλου έρωτά της. 

Πορτρέτο του Περικλή Γιαννόπουλου

Πλησίασα κι άρχισα να παρατηρώ το πρόσωπό του. Και όσο το παρατηρούσα θυμόμουν τα λόγια της Σοφίας, όσα η ίδια έγραψε στα απομνημονεύματά της για την πρώτη φορά που τον συνάντησε, το χωρισμό τους, τον σκληρό τρόπο που πληροφορήθηκε τον θάνατό του, την τελευταία μέρα που τον είδε… Μα νομίζω αξίζει τον κόπο να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Το οικογενειακό περιβάλλον της Σοφίας Λασκαρίδου   

Το 1859, σε ηλικία 17 ετών, η Αικατερίνη Χρηστομάνου, κόρη του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου και της Μαρίας Καζαζή παντρεύεται τον Λάσκαρη Λασκαρίδη, απόγονο των Αυτοκρατόρων Λασκαρέων της Τραπεζούντας. Τα επόμενα χρόνια η Αικατερίνη θα εξελιχθεί σε σπουδαία παιδαγωγό. Μετά από σπουδές στην Ευρώπη επιστρέφει στην Ελλάδα και διαθέτει σημαντικό κομμάτι της περιουσίας της ώστε να καθιερώσει τη μέθοδο   Φροεβελιανή ενώ ιδρύει πλήθος ιδρυμάτων (Πρότυπο Ελληνικό Παρθεναγωγείο, Διδασκαλείο Νηπιαγωγών, Γυμναστική Σχολή Θηλέων κ.ά.) που στόχο έχουν την αναμόρφωση  της  γυναικείας εκπαίδευσης. 

Προσωπογραφία της μητέρας της ζωγράφου,
Αικατερίνης Λασκαρίδου.
Έργο Θάλεια Φλωρά - Καραβία

Από την άλλη ο Λάσκαρης Λασκαρίδης μετά από σπουδές στο Παρίσι και στο Λονδίνο θα εξελιχθεί σε έναν πλούσιο και επιτυχημένο έμπορο. Από το σπίτι του ζευγαριού περνούν οι σπουδαιότερες προσωπικότητες της εποχής. Μαζί θα αποκτήσουν τρεις κόρες. Πρώτη στη σειρά η Μελπομένη που γεννήθηκε το 1872, παντρεύτηκε τον Παντελέοντα  Βάλβη, έφερε στον κόσμο παιδιά στα οποία αφοσιώθηκε και έφυγε από τη ζωή το 1934. Δεύτερη κόρη του ζευγαριού ήταν η Σοφία. Γεννήθηκε το 1878 και από πολύ μικρή ηλικία έδειξε την αγάπη και την κλίση της προς τη ζωγραφική. Τρίτη ήταν η Ειρήνη. Γεννήθηκε το 1882 και μετά από σημαντικές σπουδές στο εξωτερικό, επέστρεψε στην Ελλάδα και ίδρυσε την πρώτη Σχολή του Οίκου Τυφλών ενώ έγραψε και τα πρώτα βιβλία για τυφλούς με τη μέθοδο Μπράιγ στα ελληνικά. Πέθανε το 1958 σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα.

Η Σοφία Λασκαρίδου στην Καλών Τεχνών

Το πτυχίο της Σοφίας Λασκαρίδου
από τη Σχολή Καλών Τεχνών

Όπως έγραψα και πιο πάνω, η αγάπη, η κλίση και το πάθος της Σοφίας για τη ζωγραφική εκδηλώθηκε από τα πρώτα χρόνια της ζωής της. Η οικογένειά της την ενθάρρυνε και έτσι η Σοφία άρχισε να παρακολουθεί ιδιωτικά μαθήματα ενώ αργότερα έφυγε για σπουδές στο Παρίσι. Στο εξωτερικό έμεινε μέχρι το 1899 όπου, μετά τον θάνατο του πατέρα της, επιστρέφει στην Ελλάδα. Τότε με τη δυναμική της παρέμβαση προς τον βασιλιά Γεώργιο τον Α’, ο οποίος συχνά περνούσε το κατώφλι του σπιτιού της, και έπειτα από βασιλικό διάταγμα καταφέρνει να γίνει δεκτή, ως η πρώτη γυναίκα στην Ελλάδα, στη Σχολή Καλών Τεχνών από την οποία αποφοίτησε το 1907.

Ο Περικλής Γιαννόπουλος  

«Ερχόταν αντίθετα από εμένα. Λίγα βήματα μας χώριζαν. Στάθηκε. Στάθηκα κι εγώ. Τα μάτια μας συναντήθηκαν. Έβγαλε το καπέλο του και τα χρυσά του μαλλιά έλαμψαν στο φως του ήλιου. Είδα τον ουρανό στα μάτια του». Ψιθύρισε: «Η ομορφιά σας με θάμπωσε». «Και εμένα η δική σας» του απάντησα. «Έσκυψε βιαστικά το κεφάλι, χαιρέτησε και με προσπέρασε».

Έτσι περιγράφει στα απομνημονεύματά της η Σοφία Λασκαρίδου τη γνωριμία της με τον λογοτέχνη και μεταφραστή Περικλή Γιαννόπουλο. Ήταν το 1895 όταν εκείνη γυρνούσε στο σπίτι της και εκείνος πραγματοποιούσε έναν περίπατο στην περιοχή. Από εκείνη τη στιγμή ένας μεγάλος έρωτας γεννήθηκε. Η Σοφία και ο Περικλής περνούσαν το χρόνο τους στον κήπο του σπιτιού της ή κάνοντας βόλτες στην Αθήνα. Η Σοφία ήταν ευτυχισμένη. Είχε όλα όσα ήθελε. Έναν άνθρωπο και την Τέχνη της η οποία στη συνέχεια θα γινόταν εμπόδιο στη σχέση της με τον Γιαννόπουλο. Το 1907 και μετά την αποφοίτηση της Σοφίας από τη Σχολή Καλών Τεχνών, της παρουσιάστηκε μια μεγάλη ευκαιρία, μια υποτροφία για τρία χρόνια στο Μόναχο. Ο Γιαννόπουλος αν και αγαπούσε πολύ τη Σοφία δε θέλησε να τη σταματήσει. «Ξέρω πόση σημασία έχει αυτό το ταξίδι για σένα», της είπε και αρνήθηκε την πρότασή της να φύγουν μαζί και να ζήσουν στο εξωτερικό. "Δεν μπορώ να φύγω από την Ελλάδα. Θέλω να νοιώθω πάντα κοντά μου την Ακρόπολη" της είπε.

Τα επόμενα τρία χρόνια το ζευγάρι αλληλογραφούσε. Την Τετάρτη, 10 Απριλίου 1910, ο Περικλής θα της γράψει το τελευταίο γράμμα.

«Σοφία μου. Σου στέλνω ένα ύστατο χαίρε από την Αττική γη, που αφήνω για πάντα. Με άπειρα γλυκύτατα φιλιά. Χαίρε, Σοφία μου».

Η Σοφία Λασκαρίδου τα παράτησε όλα μα δεν πρόλαβε. Ο Περικλής Γιαννόπουλος μπήκε στη θάλασσα του Σκαραμαγκά και με το όπλο, ένα ρεβόλβερ το οποίο είχε δώσει στη Σοφία ο πατέρας της για προστασία όταν εκείνη έβγαινε στην ύπαιθρο για να ζωγραφίσει (μιας και εκείνη την εποχή οι γυναίκες δεν επιτρεπόταν να κυκλοφορούν ασυνόδευτες), φύτεψε μια σφαίρα στο κεφάλι του.

Την είδηση του θανάτου του η Σοφία την πληροφορήθηκε στο τρένο της επιστροφής. 

Απόσπασμα από το βιβλίο της Σοφίας Λασκαρίδου
"Από το ημερολόγιο µου.
Συµπλήρωµα: Μια αγάπη µεγάλη" που κυκλοφόρησε το 1960

Τα τελευταία χρόνια της Σοφίας Λασκαρίδου

Σχεδόν δύο εβδομάδες αργότερα η θάλασσα του Σκαραμαγκά ξέβρασε το άψυχο σώμα του Περικλή Γιαννόπουλου. Κάποιες μέρες αργότερα η Σοφία μην μπορεί να αντέξει την απώλεια του αγαπημένου της, επιχείρησε με ένα ξυράφι να βάλει τέλος στη ζωή της. Η προσπάθειά της απέτυχε. Μάλιστα δεν ήταν η μοναδική φορά που κινδύνεψε η ζωή της. Κάποια χρόνια αργότερα και ακολουθώντας τη συνήθεια της να βιώνει αυτό που θέλει να αποτυπώσει στον καμβά, γλίτωσε από βέβαιο πνιγμό, ζωγραφίζοντας την παλίρροια της θάλασσας της Βρετάνης. Επίσης λέγεται πως τα τελευταία χρόνια της ζωής της μια υπηρέτρια της προσπάθησε να τη δηλητηριάσει. Μα η Σοφία θα ζήσει για πολλά χρόνια ακόμα. Δύναμη αντλεί από την τέχνη της. Έτσι, μετά τον θάνατο του Περικλή, επιστρέφει στο Μόναχο και από εκεί μετακομίζει στο Παρίσι για να συμπληρώσει τις σπουδές της. Στην Ελλάδα επιστρέφει μετά το θάνατο της μητέρας της και αρχίζει να διδάσκει ζωγραφική στο Διδασκαλείο Νηπιαγωγών της Καλλιθέας. Από τη ζωή έφυγε στις 13 Νοεμβρίου του 1965, σε ηλικία 89 ετών. Πάντα δραστήρια και ανήσυχη δεν σταμάτησε ποτέ να δημιουργεί και να πραγματοποιεί εκθέσεις ζωγραφικής. Το 1952 η Ακαδημία Αθηνών τη βραβεύει για το έργο της ενώ δύο χρόνια αργότερα  κυκλοφορεί το αυτοβιογραφικό βιβλίο «Από το Ηµερολόγιό µου. Θύµησες και στοχασµοί» και το 1960 το “Από το ημερολόγιο µου. Συµπλήρωµα: Μια αγάπη µεγάλη” στο οποίο περιγράφει τον έρωτά της με τον Περικλή Γιαννόπουλο.

Το βραβείο που της απένειμε
η Ακαδημία Αθηνών το 1952 

Το έργο της Σοφίας Λασκαρίδου 

Αριστερά: Φθινοπωρινές σκέψεις, κάρβουνο σε χαρτί
Στο κέντρο: Προσωπογραφία Γερμανίδας, λάδι σε χάρτμπορντ

Η Σοφία Λασκαρίδου έζησε αντισυμβατικά, κόντρα στην εποχή της. Ο αντισυμβατικός της χαρακτήρας πέρασε και στην Τέχνη της. Με τόλμη και αποφασιστικότητα ξέφυγε από τα εικαστικά ρεύματα της εποχής και δημιούργησε καινοτόμα για την εποχή έργα. Ρεαλισμός, ρομαντισμός, έντονα χρώματα ήταν μερικά από τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής της. Τα θέματα με τα οποία ασχολείται στα έργα της είναι κυρίως τοπία ενώ περιλαμβάνει και συνθέσεις με σκηνές της καθημερινής ζωής, όπου κυριαρχούν οι γυναικείες μορφές, προσωπογραφίες και νεκρές φύσεις. 

Τοπίο, λάδι σε μουσαμά 

Η Σοφία Λασκαρίδου ως πηγή έμπνευσης

Η ισχυρή προσωπικότητα της Σοφίας Λασκαρίδου και η συναρπαστική ζωή της αποτέλεσε πολλές φορές πηγή έμπνευσης για συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφους… Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Γρηγορίου Ξενόπουλου ο οποίος στα απομνημονεύματα του αναφέρει πως εμπνεύστηκε την ηρωίδα του, Στέλλα Βιολάντη έχοντας στο μυαλό του τη μορφή της Σοφίας. Αλλά μέχρι και σήμερα η Σοφία Λασκαρίδου δε σταματά να εμπνέει νέους δημιουργούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η παράσταση «Σοφία Λασκαρίδου, μια μεγάλη αγάπη» που ανέβηκε στο θέατρο 104 το 2017 από την ομάδα 4Frontal και τον σκηνοθέτη Παντελή Δεντάκη. Μια παράσταση βασισμένη στα ημερολόγια της Λασκαρίδου και εμπνευσμένη από τον έρωτά της με τον Περικλή Γιαννόπουλο.

Η Σοφία Λασκαρίδου, από το 1916 που επέστρεψε οριστικά στην Ελλάδα, δεν εγκατέλειψε ποτέ το σπίτι της στην Καλλιθέα. Έζησε εκεί, ανάμεσα στα πινέλα, στα χρώματα και τις αναμνήσεις της. Και ποιος ξέρει, ίσως ακόμα η ψυχή της επισκέπτεται τον όμορφο κήπο του όπου συνήθιζε να κάθεται με τον αγαπημένο της Περικλή Γιαννόπουλο.